Bonawentura Niemojowski (1787 – 1835) herbu Wierusz, syn Feliksa herbu Wierusz i Anieli z Walknowskich to wybitny ziemianin z Marchwacza pod Kaliszem, działacz polityczny i publicysta.
Bonawentura Niemojowski to także poseł na sejmy w Królestwie Polskim w roku 1818 i 1820 i jeden z przywódców liberalnej, legalnej sejmowej opozycji w 1820 roku nazywanej „kaliszanami”.
Bonawentura Wierusz-Niemojowski urodził się 4 września 1787 roku w Słupi blisko Wielunia w rodzinie wielce patriotycznej (ojciec Feliks Niemojowski na sejmie w Grodnie w 1773 roku nie podpisał aktu I rozbioru Polski) a zmarł 15 czerwca 1835 roku w Vanves pod Paryżem. W tym roku, 2020, przypada 185. rocznica jego śmierci.
Po śmierci Bonawentury Niemojowskiego Juliusz Słowacki napisał: „Śmierć Bonawentury w Charenton na obłęd miłości do Ojczyzny jest sama z siebie tak potężna poetycznie, iż wszelkie opisy zbledną wobec rzeczywistości”. Poetycznie jednak poświęcił Bonawenturze i jego bratu Wincentemu najpiękniejsze fragmenty poematu mesjanistycznego „Anhelli” wydanego w 1838 roku w Paryżu. A jaka była rzeczywistość?
Bonawentura Niemojowski zdobył solidne wykształcenie: pobierał nauki w domu a później w szkołach wieluńskich, następnie w kolegium pijarskim w Warszawie pod okiem Alojzego Osińskiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Po studiach filozoficzno – prawniczych na uniwersytetach w Halle i Erlangen (tu w 1805 r. zdobył dyplom) w Niemczech wrócił do kraju gdzie w 1807 roku rozpoczął pracę w rządzie Księstwa Warszawskiego a następnie został pracownikiem Ministerstwa Sprawiedliwości.
Bonawentura Niemojowski był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żonę Antoninę Wilhelminę Sieroszewską z Sieroszewic herbu Nabram (Waldorf) poślubił w roku 1811 w Gostyczynie (zmarła w 1816 r.), drugą, Wiktorię Lubowidzką z Lubowidzy herbu Kopacz poślubił 28 lutego 1821 roku w Osjakowie. Z tego małżeństwa narodził się syn Kazimierz i córka Felicja.
Między jednym a drugim małżeństwem, w roku 1817, wyjechał za granicę w celu kontynuowania studiów i poznania krajów Europy Zachodniej. Zwiedził wtedy Rzym, Neapol, Wenecję, Paryż, Londyn, Amsterdam i Bonn. W czasie wojaży zrodziły się u niego sympatie do ustroju monarchiczno – konstytucyjnego i liberalizmu. Bliskie stały mu się takie pojęcia jak: swobody obywatelskie, prawa człowieka, samorządy miejskie.
Podróż zmieniła także jego widzenie rolnictwa co zaowocowało w latach 1819 -1821 kiedy, po powrocie do kraju, zakupił majątek Marchwacz i który bardzo szybko przekształcił w nowoczesny majątek ziemski. W roku 1821 zorganizował w nim pokaz nowoczesnych maszyn rolniczych zakupionych w Anglii i Niderlandach, m.in.: młocarni Meihla, pługów, radeł i siewników.
W 1820 roku wraz z bratem Wincentym zakłada w Marchwaczu Towarzystwo Czytelnicze propagujące zagraniczną prasę fachową oraz dzieła Beniamina Constanta i Adama Smitha – teoretyków liberalizmu wkraczając czynnie w życie publiczne Królestwa Polskiego. Na sejmie 1820 roku (poseł ziemi wieluńskiej wybrany na sejmiku w Wieluniu) jest jednym z przywódców legalnej opozycji nazywanej „kaliszanami” działającej w latach 1820 – 1831, potępiającej ograniczanie swobód obywatelskich, domagającej się powołania sądów przysięgłych.
Lata 1819 – 1821 okazują się jednak początkiem końca polskich nadziei wiązanych z carem Aleksandrem I, nadziei na reformy społeczno – gospodarcze, na poszanowanie konstytucji z 1815 roku, na utrzymanie swobód obywatelskich.
W roku 1822 Bonawentura Niemojowski wypowiedział się krytycznie na temat rządowego projektu powołania Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, doszukując się w nim nadmiernej ingerencji władz carskich. To skutkowało tym, że kolejny sejm, już z zawieszoną jawnością obrad i bez obecności braci Niemojowskich, którym zabrano uprawnienia posłów, odbył się dopiero w 1825 roku. Wobec Bonawentury Niemojowskiego zastosowano areszt domowy, trwający do marca 1829 roku.
O przywrócenie jawności obrad sejmowych upomnieli się „kaliszanie” na Sejmiku w Warcie w 1829 roku, ale ten na rozkaz cara Mikołaja I został unieważniony przez senat, co uniemożliwiło Bonawenturze udział w obradach sejmu czerwcowego w 1830 roku.
W listopadzie 1830 roku wybucha Powstanie Listopadowe a w roku 1831 Bonawentura Niemojowski zostaje członkiem władz powstańczych. Pełni w Rządzie Narodowym kolejno funkcje zastępcy ministra sprawiedliwości, ministra spraw wewnętrznych a u schyłku powstania (8 -23 IX) Prezesa Rządu Narodowego. Przeciwny polityce ugodowej Rządu składa prezesurę 23 września 1831 roku. W październiku po kapitulacji powstania, podpisanej przez ostatniego wodza Macieja Rybińskiego 5 października 1831 roku, opuszcza kraj i udaje się na emigrację do Francji.
W Paryżu próbuje zjednoczyć polskich emigrantów stając 6 listopada na czele Tymczasowego Komitetu Emigracji Polskiej utworzonego przez „kaliszan” w Paryżu. Zniechęcony pamfletami Mochnackiego i Gurowskiego opuszcza Komitet w styczniu 1832 roku i w lutym udaje się do Brukseli, gdzie przebywa do grudnia. Po powrocie do Paryża działa jeszcze aktywnie w Towarzystwie Pomocy Naukowej i w Towarzystwie Literackim, uczestniczy w polemikach politycznych emigracji.
W roku 1834 znalazł się na marginesie życia politycznego emigracji. Odsunięcie go spowodowała odmowa uczestnictwa w uroczystościach polsko – francuskich upamiętniających Noc Listopadową oraz potępienie tzw. aktu poitirskiego, skierowanego przeciwko księciu Adamowi Czartoryskiemu. Goryczy dolała wiadomość o męczeńskiej śmierci brata Wincentego, zmarłego w drodze na Sybir a wcześniej więzionego w Moskwie.
Bonawentura załamuje się i zostaje pensjonariuszem domu dla umysłowo chorych w Charenton. Symptomem obłędu miały być ciągłe zakupy broni do dawno ukończonego powstania. Bonawentura zmarł 15 czerwca 1835 roku a pochowany został 17 czerwca na cmentarzu Pere Lachaise. 15 lipca jego szczątki przeniesiono do zakupionego przez rodzinę grobu gdzie spoczął obok gen. Foya i Beniamina Constanta. Co się stało z grobem, nie wiadomo.
Po śmierci Bonawentury jego przeciwnik polityczny Joachim Lelewel napisał: „Szanujmy pamięć tego męża, znajdzie on więcej przyjaciół po zgonie, niż miał za życia i zasłużył na ich serca”. Ivo Andrić – pisarz jugosłowiański zapisał znamienne zdanie: „Wielcy ludzie umierają dwakroć: raz, gdy sami odchodzą, a drugi, gdy spuścizna po nich przepada”.
Z Bonawenturą Niemojowskim jest jednak inaczej: opieką otoczony jest jego rodzinny majątek w Marchwaczu, żyją wartości, o które walczył wraz z bratem Wincentym, mianowicie: swobody obywatelskie, triumf ludzkiej indywidualności. Znane są ponadto jego prace publicystyczne:
1. Głosy posła kaliskiego na sejmie królestwa Polskiego 1818,
2. L’autokrate et la constitution du Rayaume de Pologne (Bruksela 1833),
3. List obywatelski w przedmiocie kredytu „Astrea” T.2: 1822,
4. Narodowość polska w związku z dzisiejszą rewolucją („Kur. Pol.” 1831 nr 531 s.781 -782),
5. O ostatnich wypadkach rewolucji polskiej. W odpowiedzi na biografię generała Macieja Rybińskiego (Paryż 1833),
6. Kilka słów do spół rodaków z powodu fałszów przez J.B. Ostrowskiego w piśmie „Nowa Polska” ogłoszonych (Paryż 1834),
7. Wyjątek z dzieła Aleksandra de Labrode pt. O duchu stowarzyszenia pod wszystkimi względami interesów społecznych, „Astrea”. T.2: 1822 s.6 -30.
Bibliografia
1. Bonawentura Niemojowski (1787- 1835) – biography s. 1 z 1,
2. 175. rocznica śmierci Bonawentury Niemojowskiego. „Opatowianin” – wydanie internetowe: I – IV, 2005 nr 1/123,
3. Wielkopolski Słownik Biograficzny. Wyd. PWN, Warszawa – Poznań, 1983,
4. Zaangażowani patriotycznie Niemojowscy ze Śliwnik i Marchwacza. Prelekcja Jerzego Wojtczaka członka Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Archiwaliów, X 2018.
W duchu wielkiego umiłowania Ojczyzny wychowany był syn Bonawentury Kazimierz (1820 – 1871), działacz Towarzystwa Rolniczego w Kaliszu i wnuk Wacław (1865 – 1939), ostatni właściciel Marchwacza, prezes Towarzystwa Rolniczego w Kaliszu (1900-1910), marszałek koronny Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, od 1918 roku związany z konserwatywnym ruchem narodowo- chrześcijańskim, od 1926 r. prezes Rady Naczelnej polskich monarchistów ( zmarł w siedzibie Gestapo w Marchwaczu).
Oprac. Zofia Białas na podstawie materiałów zebranych i udostępnionych przez dr Bożenę Rabikowską
Na zdjęciach: najpierw Bonawentura Niemojowski, następnie Wincenty Niemojowski
